Ανάδειξη της σχέσης με το σύμπτωμα μέσα από την ψυχοθεραπεία μέσω τεχνών

Μιλάμε για "συμπτώματα" και στην ψυχολογία για να ορίσουμε κάποια φαινόμενα της συμπεριφοράς που εμφανίζονται ως κορυφές παγόβουνων. 

Με τον ίδιο τρόπο που ο πυρετός αποτελεί σύμπτωμα μίας ασθένειας που έχει οργάνωση, αιτιολογία και ιδιότητες, έτσι κι ένα ψυχικό σύμπτωμα αποτελεί την ένδειξη για μία συγκεκριμένη ψυχική οργάνωση που φέρει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στην συμπεριφορά και στον τρόπο που σχετίζεται το άτομο με τους άλλους, αλλά και αιτιολογία. 

Συμπτώματα που υποδηλώνουν μία νευρωτική δομή προσωπικότητας αποτελούν για παράδειγμα οι κρίσεις πανικού, όλες οι μορφές φοβίας, η εμμονή σε ιδέες ή επαναλήψεις πράξεων που έχουν τελετουργικό χαρακτήρα για τον άνθρωπο που τις εκτελεί.  Η νευρωτική δομή, όπως έχουμε ήδη ξαναπεί σε αυτό το ιστολόγιο, δημιουργείται από την αποτυχία ισορροπίας μεταξύ του συστήματος εσωτερικευμένων απαγορεύσεων από τη μια και των επιθυμιών του υποκειμένου, από την άλλη. 

Με τον ίδιο τρόπο δημιουργούνται συμπτώματα (δηλ. ορατές συμπεριφορές-φαινόμενα- ή ενδείξεις αν προτιμάτε) για κάθε στυλ προσωπικότητας (καταθλιπτική, διπολική, οριακή, σχιζοειδή κλπ). 

Δεν έχει ιδιαίτερη σημασία η ονομασία-διάγνωση της κάθε ψυχικής δομής γιατί το υποκείμενο δεν ξέρει τι να κάνει αυτή την διάγνωση. Μερικές φορές ο χαρακτηρισμός κάποιου ως "καταθλιπτικού", "σχιζοειδούς" κλπ μπορεί υπό συγκεκριμένες συνθήκες να εγκλωβίζει τόσο τον "ασθενή", αλλά και τον θεραπευτή του ενίοτε, ως προς την επίλυση των προβλημάτων και την επιτυχή έκβαση της ψυχοθεραπείας του. 

Ωστόσο τα συμπτώματα μας βοηθούν να κατανοήσουμε την εσωτερική λογική που διέπει την ψυχική δόμηση. Αυτό χρειάζεται να το κοινοποιούμε και στον άνθρωπο που εμφανίζει την συμπτωματολογία και να στοχεύουμε προς την νοηματοδότηση του συμπτώματος, σα να πρόκειται για ένα σύμβολο που χρειάζεται αποκωδικοποίηση. Με τον τρόπο αυτόν, το σύμπτωμα παύει να είναι αποκομμένο από την υπόλοιπη προσωπικότητα του ανθρώπου, παύει να προκαλεί έκπληξη, αγωνία, φόβο, να είναι ξένο δηλαδή,  και γίνεται το κλειδί πρόσβασης σε βαθύτερα στρώματα της ψυχικής αλήθειας, εκεί όπου χρειάζεται να οδηγηθεί το υποκείμενο με την συμπαράσταση του θεραπευτή, για να υπάρξει επεξεργασία και αποκατάσταση τραυμάτων, ελλειμμάτων, διαστρεβλώσεων που αφορούν την ιστορία του... 

Ο Φρόυντ από την αρχή της δουλειάς του ανακαλύπτει ότι το σύμπτωμα έχει και οφέλη για τον άνθρωπο που υποφέρει. Παρά τον μάταιο πόνο που του δίνει, το σύμπτωμα βοηθά στην έκφραση ενός προβλήματος που  δημιουργεί ψυχική ένταση και ζητά μία οδό εκφόρτωσης. Πέραν όμως της λειτουργίας του για την επιβίωση του ανθρώπου, παρά του ότι μπορεί να του χαλά την ζωή σε πολλούς τομείς, το σύμπτωμα φέρει και ένα άλλο όφελος, το οποίο η ψυχανάλυση έχει ονομάσει "δευτερογενές". 

Δευτερογενές όφελος για παράδειγμα σε έναν άνθρωπο που υποφέρει από κρίσεις πανικού, μπορεί να είναι ότι χρειάζεται πάντα έναν δεύτερο, δικό του άνθρωπο, μαζί του την ώρα που πηγαίνει λόγου χάρη στο σούπερ μάρκετ (αν ο συγκεκριμένος χώρος προκαλεί τις κρίσεις). Άλλος που έχει για παράδειγμα φοβία να οδηγήσει, δεν μένει ποτέ μόνος στο αυτοκίνητο και σχετίζεται με τρόπο εξαρτητικό με τον σύντροφό του για να τον πηγαίνει οπουδήποτε με το αυτοκίνητό του κ.ο.κ.  

Μέσα από την ψυχοθεραπεία μέσω τέχνης, προσεγγίζουμε τα ψυχικά περιεχόμενα ως συμβολικά περιεχόμενα και με μία τέτοια προοπτική, η νοηματοδότηση-κατανόηση γίνεται περισσότερο εφικτή. Τα σύμβολα, όπως και τα συμπτώματα, δεν είναι μονοσήμαντα. Μπορούμε να δώσουμε πολλές ερμηνείες να τα δούμε από διαφορετικές πλευρές. 

Ας δούμε μερικά παραδείγματα από την δραματοθεραπευτική μου δουλειά με ανθρώπους που υποφέρουν από διαφορετικά συμπτώματα. Φυσικά τα ονόματα των ανθρώπων και άλλα στοιχεία αναγνωρίσιμα της ταυτότητάς τους παραμένουν απόρρητα για λόγους ευνόητους...

Ο τρόπος που δουλεύω με τα συμπτώματα μέσω της τέχνης έχει πολλές διαφορετικές τεχνικές και χρησιμοποιούμε πολλά διαφορετικά μέσα. Δράμα, εικαστικά, κατασκευές, installation, μεικτές τεχνικές κλπ. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα όμως θα μείνω σε μία τεχνική που έχει να κάνει με πηλό και μικρές κούκλες.

Καλώ τον άνθρωπο να φτιάξει σε γλυπτό το σύμπτωμα του...Καλείται να μην έχει κάποια ιδέα από πριν καθώς έχει τον πηλό στα χέρια του, αλλά να αφεθεί όσο μπορεί στην αίσθηση του πηλού στα χέρια του, στην υφή του, και να αποφύγει όσο το δυνατό περισσότερο τις σκέψεις αρχικά. Σιγά σιγά αρχίζει κι εμφανίζεται μία μορφή που για τον ίδιο αποκτά ένα νόημα και εξελίσσει την κατασκευή του ως να φτάσει σε ένα ικανοποιητικό σημείο για τον χρόνο που έχει δοθεί από το ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο. 

Μετά καλείται, αν θέλει, να βρει μία από τις μικρές κούκλες που να αισθάνεται ότι τον αντιπροσωπεύει καλύτερα και να δείξει τόσο στον εαυτό του όσο και σε μένα (την θεραπεύτρια) τον τρόπο που σχετίζεται ο ίδιος με το σύμπτωμά του. 

Ας δούμε μερικά παραδείγματα... 

Εικόνα 1

 Στην εικόνα 1. ο άνθρωπος μου λέει ότι αυτό που προέκυψε είναι ότι το σύμπτωμα είναι σαν ένας βράχος πάνω στον οποίο προσκρούει. Ωστόσο, από την εικόνα μπορούμε να δούμε και κάτι άλλο που φυσικά σχετίζεται με το δευτερογενές όφελος του συμπτώματος. Η κούκλα όπως είναι τοποθετημένη στο γλυπτό φαίνεται σα να προστατεύεται από αυτό, ακόμη και να ξεκουράζεται σε αυτό. 

Εικόνα 2

Στην εικόνα 2. έχουμε να κάνουμε με μία νεαρή γυναίκα που η φοβία που έχει αναπτύξει είναι να την αναγκάζει να μην θέλει να βγει από το σπίτι της. Με την ψυχοθεραπεία της, στην φάση αυτή που δημιουργείται το γλυπτό, κάνει δειλά δειλά τα πρώτα της βήματα έξω από το σπίτι.  Όπως βλέπετε, η μάγισσα έχει εξέλθει (ή φυλάει;) από το πουγκί και κρατά την μαγική της σκούπα (που ως μαγική αποτελεί όχημα)... 

Εικόνα 3

Στην εικόνα 3 έχουμε ένα γλυπτό "χταπόδι" που έχει αρπάξει την κούκλα που αντιπροσωπεύει την γυναίκα που υποφέρει από κρίσεις πανικού. Η κούκλα που έχει επιλέξει, γυμνή από ρούχα, μας οδηγεί σε έναν συνειρμό σχετικό με σεξουαλική παραβίαση αφής-πιασίματος-αρπάγματος. Κάτι που έχει συμβεί στην γυναίκα κατά την εφηβεία της και που αποτελεί την ρίζα του προβλήματος της, κάτι δεν το είχε αξιολογήσει ως σημαντικό γεγονός της ιστορίας της ως την στιγμή της θεραπείας της μέσω τέχνης.

Σε κάθε περίπτωση αυτές οι δημιουργίες μέσα στο θεραπευτικό ασφαλές πλαίσιο ανοίγουν έναν δρόμο στον λόγο. Δίνουν τροφή για σκέψη και κινητοποιούν. Τα παραδείγματα είναι πολλά αλλά νομίζω ότι μπορώ να σταματήσω εδώ για σήμερα, ελπίζοντας να σας έχω δώσει μία ιδέα στο πώς μπορούμε να προσεγγίσουμε ψυχοθεραπευτικά μέσω τέχνης το σύμπτωμα. Εσείς, οι αναγνώστες του ιστολογίου, πιθανόν μπορείτε να δείτε κι άλλα στοιχεία στα παραπάνω παραδείγματα και αν θέλετε μπορείτε να μου στείλετε τις ιδέες σας ηλεκτρονικά στο: dimitrastav@yahoo.com.

Ο τρόπος δουλειάς και επεξεργασίας του τραύματος μέσω τεχνών είναι ένας τρόπος που το κάνει μάλλον πιο εύκολο γιατί στηρίζεται στην δημιουργικότητα.  Δουλεύοντας έτσι, αποκτούμε πρόσβαση σε κρυφά περιεχόμενα του ασυνειδήτου. Όπως και να  έχει, το σύμπτωμα είναι πολυσήμαντο όπως και το κάθε έργο τέχνης... Κάθε σημασία που μπορούμε να αποδώσουμε έρχεται και συμπληρώνει την άλλη. Δεν υπάρχει σωστό και λάθος. Οι ερμηνείες αυτές γίνονται ακόμη πιο πολυδιάστατες όταν τα έργα αυτά παρουσιάζονται σε ομάδα δραματοθεραπείας. Οι ερμηνείες των μελών στηρίζονται τόσο στην δική τους εσωτερική πραγματικότητα όσο και στην πραγματικότητα του έργου. Προτείνουν τις ιδέες τους κι ο δημιουργός, ο πάσχων από το σύμπτωμα, αναγνωρίζει αν κάτι από όλα αυτά είναι αληθές.  Γιατί μόνο ο ίδιος ο άνθρωπος γνωρίζει την αλήθεια του καλύτερα από όλους τους άλλους. Απλά αυτή του καλύπτεται πίσω από το σύμπτωμα και η τέχνη βοηθά να του αποκαλυφθεί!