Το θέατρο είναι η καλύτερη ενσάρκωση της άλλης σκηνής
Andr
é Green

17 January 2006

H θεραπευτική χρήση της μάσκας: Η μασκοθεραπεία

(Παρουσιάστηκε στο Πολιτιστικό κέντρο του Δήμου Αθηναίων το Μάρτη 2005, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων της ΕΜΠΕ: "Μάσκες και Πολιτισμοί")


Η μάσκα συναντιέται σε όλον τον κόσμο και διαχρονικά, με διάφορες λειτουργίες: Συναντάμε τη μάσκα του καρναβαλιού, του θεάτρου, τη νεκρική, τη μάσκα που συνδέεται με τις τελετές μύησης, τη μάσκα της μαγείας και τη θεραπευτική/ιατρική μάσκα.
Η μάσκα θα λέγαμε ότι χρησιμοποιήθηκε για να ελέγξει τον αόρατο κόσμο. (Των πνευμάτων και των δαιμόνων για τους ανιμιστές, του ασυνειδήτου, σήμερα, για τους ψυχοθεραπευτές).
Τη θεραπευτική διάσταση της μάσκας την συναντούμε σε πολλές εθνότητες. Στους αρχαίους Κινέζους, η μάσκα συνόδευε τις γιορτές του χειμερινού ηλιοστασίου, για το ξεκίνημα της νέας χρονιάς. Χρησιμοποιούταν ως ένα μέσο κάθαρσης, καθώς η μάσκα βοηθά στην έκφραση των κατώτερων ενστίκτων και, όπως πίστευαν οι αρχαίοι Κινέζοι, στον εξορκισμό τους. Έτσι, η νέα χρονιά θα ξεκινούσε απαλλαγμένη από τους χθόνιους κινδύνους. Η Μάσκα ελευθερώνει καθώς βγάζει ασυνείδητο υλικό-σκοτεινό και δαιμονιακό όπως στο Μπαλινέζικο θέατρο, άλλοτε λιγότερο κι άλλοτε περισσότερο, κοινωνικά απαγορευμένο (όπως σεξουαλικότητα, επιθετικότητα, φθόνο κλπ) που υπάρχει καταχωνιασμένο και απωθημένο στα βάθη του ψυχισμού. Οι Ιροκέζοι, Ινδιάνοι της Β. Αμερικής, χρησιμοποιούσαν την μάσκα στις τελετουργίες τους προληπτικά και θεραπευτικά για τις αρρώστιες του σώματος και της ψυχής. Κατά τη διάρκεια αυτών των καθαρτήριων θεαμάτων ήταν που το άτομο συνειδητοποιούσε τη θέση του μέσα στο σύμπαν και έβλεπε τη ζωή του και το δράμα του ενταγμένο μέσα στη συλλογική ιστορία, ανακαλύπτοντας το νόημα της ύπαρξής του.
Στην αρχαία Ελλάδα, η μάσκα χρησιμοποιήθηκε τελετουργικά σε γιορτές και ιερούς χορούς κυρίως κατά τους Μινωικούς και Μυκηναϊκούς χρόνους. Επίσης, απαντούμε τη νεκρική μάσκα και τη μάσκα του θεάτρου. Οι μάσκες του Ελληνικού Θεάτρου είναι κυρίως ανθρωπόμορφες και τονίζουν τα χαρακτηριστικά του ρόλου προς ενσάρκωση. H σχέση του θεάτρου με την θεραπεία έχει πανάρχαια βάση και οι καταβολές προέρχονται από την Ελλάδα. Ο Ασκληπιός χρησιμοποιεί την κάθαρση ως θεραπευτικό μέσο για σωματικές και ψυχικές παθήσεις. Δημιουργεί θέατρα στον χώρο των θεραπευτηρίων. Η μάσκα βοηθάει στην ταύτιση με τον ρόλο. Βοηθάει τον ηθοποιό να γίνει η αναπαριστάμενη εικόνα. Ο Θεός του θεάτρου, ήταν ο μασκοφόρος Θεός Διόνυσος. Oι Έλληνες, προσφωνούσαν τον Διόνυσο, Θεό - Προσωπείο, αφού "το ουσιαστικό στοιχείο της λατρείας του, ήταν η μάσκα" . Η λατρεία του Θεού περιείχε πρακτικές που τόνιζαν αυτή τη σχέση του με τη μεταμφίεση και τη μάσκα, όπως στύλους στολισμένους με μάσκες ή ανθρωπόμορφα ξόανα.
Λέει ο αείμνηστος Γιάννης Τσαρούχης το 1977, σε επιστολή του στον Διονύση Φωτόπουλο : «Αποφεύγω τον εαυτό μου για να τον ξαναβρώ, τον καλύπτω για να αποκαλυφθεί. Κάτι τέτοιο πρέπει να είναι η μάσκα».
To πρόσωπό μας μπορεί από μόνο του να εμπνεύσει μία μάσκα. Οι καρικατούρες, υπό αυτή την έννοια μοιάζουν με μάσκες του κανονικού προσώπου, τονίζοντας στο μέγιστο κάποια υπαρκτά στοιχεία του. Το πρόσωπο φανερώνει στοιχεία όπως, την ηλικία, το φύλο, την υγεία, τη ράτσα και κυρίως τη συναισθηματική κατάσταση. Η διαφορά του από τη μάσκα είναι ότι η έκφραση αλλάζει ανάλογα με το συναίσθημα. Το πρόσωπο του ψυχωσικού αντιθέτως, φαίνεται ακίνητο και μοιάζει περισσότερο στη μάσκα. Τα μάτια είναι σαν να κοιτούν το κενό. Η ισοπέδωση του συναισθηματικού κόσμου είναι έκδηλη.
Η μάσκα κρύβει και αποκαλύπτει ταυτόχρονα. Είναι αυτός ο διττός χαρακτήρας της που την κάνει ένα μέσο απελευθέρωσης. Ο Ανθρωπολόγος Carl Einstein όρισε τη μάσκα ως «ακίνητη έκσταση». Ο Jean Laude βλέπει την ίδια λειτουργία στη μάσκα αφού την ορίζει ως το μέσο που έχει ως σκοπό την έκσταση.
Η μάσκα κινητοποιεί. Eπιτρέπει να εμφανίζονται στον άνθρωπο πολλαπλές προσωπικότητες, καινούριες πάντα πτυχές του αληθινού μας Εγώ, που ανασύρονται με αυτή την αφορμή. Το άτομο δεν χάνει την ατομικότητά του. Διατηρεί το σώμα του ενώ η μάσκα αποτελεί το κίνητρο για την δραματοποίηση έως εάν το άτομο ήταν η μάσκα. Πρόκειται καταρχήν για μία θεραπευτική πράξη. Το παίζω σαν κάποιος άλλος μου παρέχει μία ασφαλή απόσταση από το Εγώ, δίνει τη δυνατότητα του πειραματισμού και της πρόβας μέσα στα ασφαλή όρια της κοινωνικής περίστασης.
Η μάσκα έχει μια μαγική δύναμη. Προφυλάσσει αυτόν που τη φοράει. Αυτό συμβαίνει γιατί η μάσκα είναι πρωτίστως ένα καμουφλάζ. Ο πρώτος ρόλος της είναι η απόκρυψη. Η ελευθερία που συνοδεύει αυτήν την κατάσταση έγκειται στη ρήξη της λογοκρισίας. Το ασυνείδητο υλικό, ακόμη κι αν είναι χθόνιο, μπορεί να εμφανιστεί χωρίς να είναι καταστροφικό, εφόσον αυτό συμβαίνει μέσα σε ένα καθορισμένο κοινωνικό πλαίσιο, με τελετουργικό χαρακτήρα. Το άτομο φορώντας τη μάσκα λέει ό,τι θέλει, είναι αυτό και ταυτόχρονα άλλος.
Κατά τα τελευταία 50 χρόνια, στην Ευρώπη, την Αμερική και το Ισραήλ εμφανίζονται οι εκφραστικές ψυχοθεραπείες και η ψυχοθεραπεία μέσω τέχνης. Ανάμεσά τους, εμφανίζεται, σε μικρότερη έκταση, και η μασκοθεραπεία και εφαρμόζεται από ψυχοθεραπευτές με Γιουγκιανές κυρίως καταβολές, αφού στη θεωρία του Γιούνγκ συναντάμε την Περσόνα. Η Μασκοθεραπεία μπορεί να ενταχθεί επίσης στη Δραματοθεραπεία, στις θεραπείες Gestalt και ως τμήμα του Ψυχοδράματος. Παρόλα αυτά, η Μασκοθεραπεία βρίσκεται στα πρώτα της βήματα ακόμα. Μέσω της Δραματοθεραπείας και της Μασκοθεραπείας ερχόμαστε σε επαφή με την ταυτότητα μέσα από ένα παιχνίδι με την ετερότητα.
Τα αποτελέσματα της Ψυχοθεραπείας μέσω Τέχνης, και ιδιαίτερα της μασκοθεραπείας, βασίζονται στην ασφάλεια που υπάρχει λόγω της αισθητικής απόστασης που εγγυάται η διαμεσολάβηση της τέχνης. Η καλλιτεχνική δημιουργία χρησιμοποιείται ως μία γέφυρα για την πρόσβαση στον ψυχισμό. Στην Ψυχοθεραπεία αυτή η απόσταση έχει θεραπευτική σημασία. Δεν μπορείς να δεις το βουνό αν είσαι στους πρόποδες του (έλεγε ο Λάο Τσε). Η μάσκα λειτουργεί ως μεταβατικό αντικείμενο. Διαμεσολαβεί. Επιτρέπει την έναρξη ενός διαλόγου μεταξύ του συνειδητού και του ασυνειδήτου.

Η Ψυχοθεραπεία μέσω Τέχνης βασίζεται σε κάποιες αρχές:
• Η ίδια η έκφραση είναι από μόνη της θεραπευτική.
• Βασίζεται στα σύμβολα και λειτουργεί μέσω της συμβολικής απόστασης, της μεταφοράς και της προβολής.
• Η καλλιτεχνική δημιουργία δεν συμβαίνει ποτέ τυχαία. Αρδεύει από τον ψυχισμό του δημιουργού και άρα είναι σημαίνουσα.
Η τέχνη είναι η αφορμή για να έρθει το σύμβολο στην επιφάνεια που κρύβει το μυστήριο της ζωής του θεραπευόμενου. Το χαώδες, το ακατανόητο, το ακατέργαστο, το αρχαϊκό μετατρέπονται κατά την ψυχοθεραπεία μέσω τέχνης σε μορφή, φόρμα και ως τέτοιο μπορεί να γίνει τμήμα της συνείδησης. Η ζωγραφική, το παιχνίδι ρόλων, η μασκοθεραπεία και όλες οι τεχνικές της Ψυχοθεραπείας μέσω Τέχνης θέτουν σε λειτουργία μηχανισμούς περισσότερο ασυνείδητους από τον λόγο.
Κάτι που έχουμε διαπιστώσει όσοι έχουμε ασχοληθεί με την Ψυχοθεραπεία, είναι η σύνδεση της περισσότερο ή λιγότερο σοβαρής ψυχοπαθολογίας με την δυσκολία στο παίξιμο διαφορετικών ρόλων. Αυτό είναι ενδεικτικό της ψυχικής δυσκαμψίας του ατόμου και συνδέεται με την ψυχική ευαλωτότητά του. Ας μην ξεχνάμε ότι η σημερινή κοινωνία απαιτεί από τα άτομα να ενσαρκώνουν περισσότερους ρόλους από ότι παλαιότερα.
Η κατασκευή μάσκας είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθένας, ακόμη κι αν είναι δύσκαμπτος. Ποτέ δεν θα μπορέσει να φτιάξει ένα πιστό αντίγραφο του προσώπου του, ακόμη κι αν το επιθυμούσε. Η εικαστική δημιουργία θα φέρει στην επιφάνεια νέες πλευρές του και θα δώσει μία νέα δυναμική.
Κλινικά, η μάσκα, προϊόν της μασκοθεραπευτικής διαδικασίας, μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο ως διαγνωστικό όσο και ως θεραπευτικό μέσο. Η μασκοθεραπεία, όπως και οι άλλες μορφές εκφραστικών θεραπειών, είναι χρήσιμα εργαλεία κλινικής δουλειάς αφού μπορούν να εφαρμοστούν σε όλους τους πληθυσμούς, ακόμη και σε εκείνους που αντιμετωπίζουν πρόβλημα με τον λόγο (π.χ. αυτιστικούς, ψυχωσικούς, αλλοδαπούς κ.ά.).

Η μασκοθεραπεία είναι μια τελετουργία που έχει τρία βασικά στάδια:

Η κατασκευή της Μάσκας, η δραματοποίηση της και η συζήτηση της ομάδας.

Η μάσκα που χρησιμοποιείται στη Μασκοθεραπεία είναι προϊόν του ίδιου του ατόμου. Η κατασκευή της, περιλαμβάνει την σύλληψή της, την κατασκευή της φόρμας, και το στόλισμα της. Ο τρόπος κατασκευής της μάσκας ποικίλλει ανάλογα με τις δυνατότητες που έχουμε. Μπορεί να κατασκευαστεί από ατλακόλ, πηλό, γύψο, χαρτί και άλλα υλικά. Το άτομο φτιάχνει τη μάσκα παίζοντας. Ξαναθυμάται παιδικές δραστηριότητες όπως την χαρτοκοπτική, τη ζωγραφική. Ο ενήλικας, αρχικά, μπορεί να νοιώσει αμήχανα, καθώς έχει πολλά χρόνια να καταπιαστεί με τέτοιες δραστηριότητες. Αυτή η ενασχόληση ξαναξυπνά τη δημιουργική φαντασία. Η κατασκευή της μάσκας, ή ενός άλλου έργου μέσα στα πλαίσια της Δραματοθεραπείας επιτρέπει την ωφέλιμη ανάδυση του χιούμορ και την έκφραση της δημιουργικότητας μέσω του έργου. Η μάσκα που προκύπτει πρόκειται για μία γκροτέσκο απεικόνιση των θεμάτων που απασχολούν το άτομο, ή στοιχείων της προσωπικότητας του που είναι λιγότερο ή περισσότερο γνωστά.

Μετά την ολοκλήρωση του έργου, το άτομο πρέπει να μπορέσει να ταυτιστεί με το δημιούργημα. Μεσολαβεί ένας χρόνος ενσάρκωσης μπροστά στον καθρέφτη. Το άτομο ψάχνει τότε τους τρόπους έκφρασης της μάσκας. Αυτή η φάση είναι πολύ σημαντική για τη μασκοθεραπεία καθώς είναι η στιγμή της αποστασιοποίησης από το οικείο, το καθημερινό, το στερεότυπο της συμπεριφοράς και της ταύτισης με το άλλο (μολονότι τόσο ιδιωτικό). Είναι αυτός, και ταυτόχρονα το προσωπείο της μάσκας, που προφυλάσσει και προστατεύει.

Στο επόμενο στάδιο, το άτομο καλείται να «παίξει» σαν να ήταν η μάσκα. Η ίδια η μάσκα δημιουργεί έναν ρόλο. Το προσωπείο αυτονομείται από τον δημιουργό. Αυτή η διαδικασία έχει τη δυνατότητα αφύπνισης ασυνείδητων πλευρών του ψυχισμού που αναγνωρίζονται και εκφράζονται, ίσως για πρώτη φορά. Κατά το στάδιο της δραματοποίησης, επιτρέπεται η ανακάλυψη και η ενσωμάτωση στοιχείων του Εαυτού, που ως τότε είναι περισσότερο ή λιγότερο κρυφά. Η μάσκα προκαλεί διαφορετικά συναισθήματα στα μέλη της ομάδας. Η ομάδα προσφέρει μία δεύτερη ευκαιρία αντανάκλασης. Μέσω των προβολών της ομάδας μπορούν να φωτιστούν νέα σημεία της μάσκας που ο δημιουργός δεν αντιλήφθηκε. Σ’ αυτό το σημείο επιτελείται η Κάθαρση (με την έννοια που συναντάμε στο αρχαίο δράμα). Η Κάθαρση, αφορά τόσο το μέλος της ομάδας που παίζει την μάσκα, όσο και άλλα μέλη που ταυτίζονται με αυτό.

Ο λόγος θα έρθει στο τέλος να επενδύσει την καλλιτεχνική δημιουργία. Θα έρθει στο τέλος ως αποτέλεσμα για να μπορέσει να εντάξει το ασυνείδητο στο συνειδητό. Το νήμα του μυστηρίου έχει αρχίσει να εκτυλίσσεται. Η Δραματοποίηση της μάσκας, τέλος, στα πλαίσια μίας θεραπευτικής ομάδας, συμβάλλει στην μετατροπή μιας πηγής αγωνίας σε θετική ενέργεια. Η συμβολή της διαδικασίας στην αυτογνωσία μπορεί να προσφέρει νέες προτάσεις συμπεριφορών και δράσεων, αλλά και μία ενοποίηση διαφορετικών στοιχείων της προσωπικότητας που μπορεί να προκαλούν νευρωτικά συμπτώματα όσο αναγνωρίζονται από το άτομο ως ασύνδετα ή και αντίθετα μεταξύ τους.

Πίσω από τη μάσκα είναι η ίδια η ζωή που μπαίνει σε στοχασμό. Πρόκειται για μία συμβολική έκφραση του ασθενή. Πρόκειται για το μυστήριο της ζωής του που αποκαλύπτεται και παίζοντας το μπορεί να το κατακτήσει.
Όπως κάθε μάσκα συνδέεται με έναν μύθο, έτσι και η μάσκα που κατασκευάζεται κατά την μασκοθεραπευτική διαδικασία συνδέεται με την ατομική μυθολογία.





Βιβλιογραφία
• Chevalier J. & Gheerbrant Al., (1982), Dictionnaire des Symboles, Paris: Bouquins.
• De Beaucorps M., (1989), Les Symboles vivants, Paris :Nathan.
• Σπίνου Π., (20/02/2005). Κάτω οι Μάσκες, «ΕΨΙΛΟΝ», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία.
• Λεκατσάς Π. ,(χ.χ.), Διόνυσος, Αθήνα: "Εταιρεία Σπουδών".
• Lévi-Strauss Cl. (1981), O δρόμος της Μάσκας, Αθήνα: Χατζηνικολή.
• Nadia J., (1989), Le Dictionnaire des Symboles, Paris : Marabout.
• Otto W., (1991), Διόνυσος, Μύθος και Λατρεία, Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.
• Philibert M., (1991), La naissance du symbole, St Jean De Braye : Dangles.
• Pierson M-L., (1987), Guide des Psychothérapies, Paris : M.A.
• Τερζάκης Φ. ,(2000), Τα ονόματα του Διονύσου, Αθήνα: Οξύ.
• Τouchard P-A ,(1991), Διόνυσος, Αιτιολογία υπέρ του Θεάτρου, Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.
• Υung Ch., (1964), Man and his symbols, London: Aldus Books Ltd.